सम्पादक पत्रकार हो,म्यानेजर पत्रकार होइन ः वरिष्ठ पत्रकार घिमिरे

पत्रकार युवराज घिमिरे तीन दशकदेखि पत्रकारितामा छन्। भारत र बेलायतमा रहेर पत्रकारिताको अनुभव सँगालेका घिमिरे २०५७ सालयता नेपालमै रहेर पत्रकारिता गरिरहेका छन्।राजधानीबाट प्रकाशित ब्रोडसिट दैनिकहरू ‘कान्तिपुर’,‘नागरिक’,‘अन्नपूर्ण पोस्ट राष्ट्रिय दैनिक’र‘राजधानी’मा सम्पादक बनिसकेका उनले भारतका ‘टेलिग्राफ’,‘आउटलुक’र‘इन्डिया टूडे’लगायत पत्रिकामा काम गरेका छन्। हाल भारतीय पत्रिका ‘इन्डियन एक्सप्रेस’का स्तम्भकार घिमिरेसँग सम्पादकको भूमिका र सम्पादकीय स्वतन्त्रतालगायत विषयमा कमलामाई मिडिया प्रा.लिले गरेको कुराकानी ः
 प्र.सम्पादक कस्तो भूमिका हो ?
एउटा ‘भिजनरी लिडरसिप’ (दूरदर्शी नेतृत्व)जसले टिमलाई सँगै लिएर जान सक्छ । नेपालको सन्दर्भमा त्यो क्षमताबारे मालिक पनि आश्वस्त हुनुपर्छ ।
प्र.सम्पादक सञ्चालकको प्रतिनिधि वा श्रमजीवि पत्रकारको नेता ?
सम्पादक जो आए पनि त्यहाँ पेसागत निष्ठा राख्ने क्षमतावान् पत्रकार वा रिपोर्टरहरू हुन्छन् भन्ने मान्यता हुन्छ ।त्यस अर्थमा सम्पादकले एउटा पुलको काम गरेको हुन्छ । व्यवस्थापक वा कर्पोरेट अफिसले हरेक कुरामा रिपोर्टरहरूलाई विश्वासमा लिन सम्भव हुँदैन ।त्यसको एउटा निश्चित ‘चेन अफ कमान्ड’हुन्छ । सम्पादकले त्यहाँ पहिलो व्यक्तिको भूमिका खेल्छ,मध्यस्थताको काम पनि गर्छ । तर ऊ पत्रकार हो,म्यानेजर होइन । व्यवस्थापनलाई बुझ्नु उसको योग्यता हो ।आधारभूत रूपमा ऊ नेतृत्व हो । कर्पोरेट अफिस र आफ्ना पत्रकारहरूको बीचमा सेतु पनि हो । सँगसँगै एउटा मिडिया बाँच्न मार्केटिङ, सर्कुलेसन र समाचार कक्षबीच सहकार्यको आवश्यकता हुन्छ ।पत्रकारिताको धर्म,मूल्य मान्यता र मर्यादाभित्र रहेर सहकार्य गर्नुपर्ने हुन्छ ।नीति निर्माण गर्ने,कार्यान्वयन गर्ने जस्ता बृहत् भूमिका हुन्छन् । जुन दैनन्दिन पत्रिका छाप्नेभन्दा अलिकति फरक हुन्छ ।
प्र.मिडिया सञ्चालकले सम्पादक कसरी छान्छ ?
व्यक्तिको योग्यता,विश्वसनीयता र पाठक वा बजारले उसलाई कसरी ग्रहण गर्छ भन्ने हेरिन्छ ।ऊ अचानक ह्यान्डपिक गरिएको वा भर्खर कलेज भ्याएको व्यक्ति हुँदैन ।त्यसता केही असाधारण व्यक्ति पनि होलान् । तर,पहिलाको पृष्ठभूमि हेरिन्छ । विशेष परिस्थितिमा ल्याउँदा सम्पादकको कुनै पाटो बलियो हुनसक्छ ।प्रतिस्पर्धी सञ्चारमाध्यमहरूलाई हेरेर त्यो सम्पादकको व्यक्तित्वले कसरी आफ्नो पक्षमा वातावरण बन्छ भन्ने कुराको लेखाजोखा पनि हुन्छ ।
प्र.सम्पादक र मिडिया सञ्चालकको बाटो कसरी फेरिन्छ ?
निरक्षर या कुनै शैक्षिक योग्यता नभएको धनाढ्य व्यक्ति पनि सञ्चार समूहको मालिक वा अध्यक्ष हुन सक्छ ।सञ्चारका नीति,नियम,मान्यता,जवाफदेहिता जस्ता विषयका व्याख्याता ऊ बन्न सक्दैन ।अर्थात् सम्पादककै दायित्वभित्र पर्न आउँछन्,ती विषय ।यत्ति हो कि नीजि सञ्चारमा मालिकको चाहनाबाट सम्पादकको आयु निर्धारित हुन्छ । प्रतिकूल परिस्थितिमा सम्पादक स्वयं हट्छ ।
प्र.बाटो नै फेरिने गरी मिडिया सञ्चालक र सम्पादकबीच कसरी द्वन्द्व हुन्छ ?
नेपालको सन्दर्भमा अधिकांश सञ्चारमाध्यम आफ्नो शक्ति पनि स्थापित गर्न चाहन्छन्। एउटा परिस्थिति वा संघर्षको बेलासम्म मालिक र सम्पादकको लक्ष्य एउटै हुन्छ–आफूलाई स्थापित गर्ने,आफ्ना प्रतिस्पर्धीहरुसँगको तुलनामा आफू अगाडि जाने वा हाराहारीमा लैजाने ।सञ्चारमाध्यमले नाफा कमाउन खोज्छ । नाफाको कुरा गर्दा सम्पादकले जायज स्वार्थ,नैतिक स्वार्थ र कानुनी स्वार्थ हेर्नुपर्ने हुन्छ । मिडियाको नाफा भनेको शुभ लाभ हो ।यहाँसम्म मालिक र सम्पादकको स्वार्थ एउटै हुन्छ ।तर,जब पत्रकारिताको धर्म र नाफाबीच टकराव हुन्छ,मालिकले सञ्चारको धर्मप्रति प्रतिबद्धता देखाएन,कुनाफा भए पनि चाहिन्छ भन्यो भने सम्पादक र मालिकको बाटो फेरिन्छ । सञ्चारमाध्यम सार्वजनिक दायित्व र जवाफदेहिताबाट अलग हुन सक्दैन ।मिडियाका सञ्चालकहरूले त्यो कुरा बुझिदिए सञ्चारमाध्यमको विश्वसनीयता बढाउन मद्दत गर्छ र सहकार्य लामो हुन्छ । नत्र द्वन्द्वको स्थिति आउँछ र,सम्पादक फेरिन्छन् ।
प्र.मिडियाको व्यापारिक स्वार्थ र सम्पादकीय धर्मबीचको सन्तुलन कत्तिको चुनौतीपूर्ण छ ?
एकदमै चुनौतीपूर्ण छ । तर,एकअर्काको धर्मप्रति संवेदनशील भएसम्म समस्या आउँदैन । दुई–तीन वटा कुराले समस्या ल्याउँछ ।पहिलो ः मिडिया लगानीकर्ताका १० ठाउँमा लगानी छन्,लगानीलाई प्रबद्र्धन गर्न वा प्रतिस्पर्धीहरूलाई ठेगान लगाउन तपाईंले आफ्नो सञ्चारमाध्यम दुरुपयोग गर्न चाहनुभएन भने सम्बन्धमा मधुरता ल्याउँछ ।तर,तपाईंले गर्नुभएन भने के गर्ने ?दोस्रो ः विज्ञापन वा अन्य स्वार्थका लागि मान्छेलाई तर्साउने साधनका रूपमा प्रयोग गर्नुभयो भने धर्मभ्रष्ट भएको मानिन्छ । मैले भोगेको छु कि विज्ञापन ल्याउने क्रममा मिडियाको एउटा शाखाले गरेको व्यवहारबारे सम्पादकलाई थाहा नहुन सक्छ । तर,नाम सम्पादकको छापिन्छ । भोलि सम्पादकले यो विज्ञापनसँग मेरो सरोकार छैन भनेर अदालतमा भन्न त पाउँदैन ।जबकि,व्यावहारिक रूपमा उसको भूमिका हुँदैन ।बजार यति सानो छ तर मिडिया किन यति धेरै ?के हुन्छ भने तपाईं मालिक हुनुहुन्छ,दुई–चार करोड खर्च गरेर म जस्ता दुई–चार जना पत्रकारलाई पाँच–छ महिनाका लागि जागिर दिनुहुन्छ ।कतिपयको नियत पाँच–छ महिनामा अरू व्यापारबाट २० करोडको नाफा कमाऊँ वा कानुनभन्दा माथिको हैसियत हासिल गरूँ भन्ने हुन्छ ।यो आपत्तिजनक हो । कानुनभन्दा माथिको हैसियत प्राप्त गर्ने मालिकको चाहना हुन्छ र यसमा सम्पादक तथा पत्रकारहरू प्रयोग हुन्छन् भने त्यो झन् आपत्तिजनक कुरा हो । हामी आफैंले पनि धेरै कुरा विश्लेषण गर्नुपर्ने छ,तर सम्पादकहरूको त्यस्तो निकाय नेपालमा छैन र,अर्को अप्ठ्यारो के हुन्छ भने मालिकले विज्ञापनकै लागि सम्पादक ल्याउने प्रथा चल्यो भने झन् आपत्तिजनक हुन्छ ।
प्र.यस्तो स्थितिमा व्यापारिक स्वार्थको जाँतोभित्र सार्वजनिक हित पिसिने खतरा कति छ,छैन ?
एकदम छ । कतिपय सञ्चारमाध्यमले विज्ञापन दिँदैनस् वा यति पैसा दिँदैनस् भने यो फुटेज प्रसारण गरिदिन्छौँ भनेको अवस्था पनि छ । सम्पादक आफैंमा संस्था भएकाले ऊ सम्बन्धित मिडियाको पब्लिक अनुहार हो ।प्रमोटर देखिन पनि सक्छ र नदेखिन पनि सक्छ ।त्यसैले सम्पादक बढी सजग हुनु जरुरी छ । छापिएका कुराको दायित्व उसले लिनुपर्छ ।कर्पोरेट प्रभाव बढ्दै जाँदा पत्रकारिताका मूल्यमान्यता निमोठिने र त्यसमा सम्पादक मौन रहने प्रवृत्ति यहाँ प्रशस्त छ  ।यसले व्यावसायिकतालाई घाटा पु¥याएको छ ।सम्पादकहरूको सम्झौता र हामीकहाँ पत्रकारिताको नाममा भएको ब्ल्याकमेलिङले यसको मर्यादामा असर पारेको छ ।
प्र.उही प्रवृत्ति वा विषयलाई हेर्ने सम्पादकको दृष्टिकोण अचानक फेरिएको देखिन्छ । यो के हो ?
त्यो व्यावसायिक बेइमानी हो ।यसमा दुइटा अवस्था हुन्छ । एउटा हिजो सार्वजनिक रूपमा मैले जे लेखेँ, गल्ती लेखेँ भनेर कहीँ न कहीँ स्वीकार गरेर सार्वजनिक रूपमा घोषणा गरेको हुनुपर्छ ।अर्को‘म तालअनुसार नाच्छु’,‘परिस्थितिअनुसार आफ्नो मान्यता फेर्छु’भन्ने सन्देश हो जुन सम्पादकबाट अपेक्षा गरिँदैन ।
प्र.सम्पादकको नियुक्ति र बर्खास्तीमा राष्ट्रिय अन्तर्राष्ट्रिय शक्तिकेन्द्रहरूको पनि चासो हुन्छ भन्ने चर्चा चल्छ नि ?
हाम्रा मिडिया मालिकहरू नेपालमा ठूलो स्वार्थ भएको विदेशी दूतावासको तल्लो तहको कूटनीतिज्ञलाई खुशी बनाउन आफ्नो सम्पादकको अवमूल्यन गर्न पछि पर्दैनन् ।मैले देखे भोगेको छु ।विभिन्न दूतावासबाट केही आलोचना आउँदा म ती पत्रकारहरूको पक्षमा उभिएर कारबाही गर्नु हुँदैन भनेर मालिकहरूलाई भनेको छु । मेरो पत्रकारिताको शुरुवात भारतबाट भयो । मैले राम्रा गुरुहरूसँग काम गर्ने अवसर पाएँ ।भारतीय दूतावासको कुनै पनि तहको कर्मचारीले पत्रकारिता सिकाउने कोसिस ग¥यो भने म स्वीकार्दिनँ ।मैले भारतमा थुप्रै मानिससँग पत्रकारिता पढेको छु ।त्यहाँको समाजवाद र त्यहाँको माटोबाट पढेको छु,त्यहाँका विभिन्न व्यक्तिहरूबाट पनि पढेको छु ।म अझै पनि सिक्छु ।तर,मलाई लाग्छ एउटा कूटनीतिज्ञको काम पत्रकारिता सिकाउने होइन ।यी प्रवृत्तिलाई मैले चुनौती दिएको छु ।मैले मालिकहरूलाई पनि भनेको छु कि यस्ता मान्छेहरूबाट पत्रकारिता सिकेर तपाईंहरूले यहाँ पत्रकारलाई हतोत्साही नगर्नुहोला ।त्यो भारतीय होस् वा जुनसुकै दूतावास होस् ।दुर्भाग्य मेरा साथीहरूले त्यो चुनौती मोलेका छैनन् ।
प्र.नेपालको पत्रकारिताको मुख्य चुनौती के हो ?
पहिलो त ब्ल्याकमेलका रूपमा पत्रकारिता प्रयोग भइरहेको छ ।हामी दोषचाहिँ स–साना ट्याब्लोइडहरूलाई दिन्छौँ तर त्यो संस्थागत भएको कुरालाई वास्ता गरिरहेका छैनौँ ।अर्को संगठित निहित स्वार्थबाट ।त्यो राजनीतिक दलहरूबाट होला,आपराधिक समूहबाट होला,सत्ताबाट होला,कर्पोरेट स्वार्थबाट होला ।अर्को,म पत्रकार पनि छु र अरू कुरा पनि छु ।म पाँच वटा विभिन्न धन्दा गर्छु र त्यो धन्दालाई प्रबद्र्धन गर्न पत्रकारको पास हल्लाउँछु । अथवा,म कुनै दल वा निहित उद्देश्यका साथ चलेको एनजीओको जागिर पनि खान्छु ।अझ पत्रिकामा म त्यही ‘बिट’ चाहन्छु । किन ?एनजीओहरू पनि ट्रेड युनियनजस्ता भएका छन् ।पत्रकारका विभिन्न समूह छन्,ती समूहमा आबद्ध संवाददाताको ‘बिट’ परिवर्तन गर्न सम्पादकले सक्दैन ।अर्को कुरा,त्यसले पत्रकारलाई पनि घाटा हुन्छ ।आज एउटा विषय कभर गर्ने पत्रकार भोलि अर्कोमा गयो भने त्यसको दृष्टिकोण र विषय पनि फराकिलो हुन्छ नि ।ती कुराहरूलाई हामी हेर्दैनौँ ।यी सबै कुराले व्यवसायिक धर्म र गुणस्तर दुवै कमजोर हुँदै जान्छन् । राजनीति र व्यक्तिप्रतिको पूर्वाग्रहले नेपालको सञ्चारमाध्यममा हामी दोहोरो मापदण्ड अपनाइरहेका छौँ ।यो अर्को घातक प्रवृत्ति हो,जसले सञ्चारकै अस्तित्वको सान्दर्भिकतालाई प्रश्न उठाउन सक्छ ।
प्र.अन्त्यमा,पत्रकारितामा आउने नयाँ पुस्तालाई तपाईंको सुझाव के छ ?
२०४७ सालको संविधानपछि सम्भावना बोकेका मानिसहरू पत्रकारितामा आए पनि यो पेसामा सुरक्षा छैन ।तपाईंको योग्यतासरहको अर्को मान्छे अन्त गयो भने उसले धेरै पैसा पाउँछ ।सञ्चारमाध्यमहरू नाफा कमाउँछन् तर त्यो शुभलाभको नाफा दिलाउनेहरूको अवस्था दयनीय छ ।नेपालमा सबैभन्दा केही पारदर्शी छ भने त्यो भ्रष्टाचार छ ।
मिडिया सोसाइटीमा ८–९ जना मिडियाका सञ्चालकहरू छन् ।उनीहरूले भ्रष्टाचारविरुद्ध लड्छौँ किन भन्नुप¥यो?त्यो त उनीहरूको दायित्व होइन र ?सायद उनीहरूले बुझे कि जनताले सञ्चारमाध्यमलाई भ्रष्ट वा भ्रष्टाचारका मतियार भन्न थालेका छन् ।२०६२÷०६३ मा हामी दलका पछि लाग्यौँ,नागरिक समाज होस् वा मिडिया हामी राजनीतिज्ञ भयौँ ।खिलराजलाई पनि हामीले समर्थन ग¥यौँ ।
प्रक्रिया विहीन तरिकाले आएको धर्मनिरपेक्षता,गणतन्त्र र संघीयतालाई पनि हामीले ताली बजाएर स्वागत ग¥यौँ ।हामीले समाज गतिशील हुन्छ तर प्रक्रिया र विधि मिच्नुभयो भनेदेखि त्यसले ल्याउने परिणामहरू सधैं विवादित नै हुन्छन् र अस्थायी पनि हुन सक्छन् भन्यौँ ।राजनीति भनेको सत्ता हो ।जब तपाईं सत्तासँग मितेरी लाउनुहुन्छ र त्यसको एक भाग बन्नुहुन्छ,तपाईंका गतिविधिहरू पनि शंकाको घेरामा पर्छन् ।त्यसैले आमनागरिकले मिडियालाई पनि भ्रष्टाचारको मतियारको रूपमा जोडेर हेरेका छन् ।यो प्रश्नको उचित जवाफ हामीसँग छैन ।मिडियामा काम गर्ने वा आउन चाहनेले यस्ता प्रश्नको जवाफ खोज्नुपर्छ ।